Hoàn thiện Luật HTX để đưa KTTT thích ứng thị trường

Tại Hội thảo “Kinh nghiệm quốc tế về phát triển hợp tác xã (HTX) và Luật HTX của một số quốc gia trên thế giới”, tổ chức ngày 18/3, ông Trần Duy Đông, Thứ trưởng Bộ Kế hoạch Đầu tư (KHĐT) cho biết, sự ra đời của Luật HTX năm 2012 chính là cơ sở pháp lý, là nền tảng để khu vực KTTT, trong đó nòng cốt là các HTX phát triển.

Luật còn dàn trải, chồng chéo

Sau 10 năm thực hiện Luật HTX năm 2012, khu vực kinh tế tập thể (KTTT), HTX đã có chuyển biến tích cực. Cụ thể là đến năm 2021 cả nước có 27.445 HTX, tăng khoảng 41% so với năm 2013; số lao động thường xuyên duy trì khoảng 1,1-1,2 triệu lao động/năm.

Doanh thu, lợi nhuận của HTX tăng dần qua các năm. Năm 2020, doanh thu bình quân đạt 4,3 tỷ đồng/HTX, lợi nhuận bình quân đạt 314 triệu đồng/HTX, tương ứng tăng 61% và 88% so với năm 2013.

Những năm gần đây, thu nhập bình quân của lao động thường xuyên trong HTX tăng và ngày càng thu hẹp khoảng cách so với thu nhập bình quân của lao động khu vực doanh nghiệp, từ mức 44,6 triệu đồng/người/năm, bằng 44,8% mức thu nhập của lao động trong khu vực doanh nghiệp năm 2017 đã tăng lên 53 triệu đồng/năm và đạt 47,3% tương ứng năm 2019.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt được, quá trình thực hiện Luật HTX năm 2012 trong 10 năm qua đã cho thấy không ít các hạn chế, bất cập đến từ các quy định của các văn bản pháp luật, cũng như từ quá trình tổ chức triển khai thi hành luật.

Luật HTX năm 2012 cần linh hoạt để giúp HTX hình thành chuỗi giá trị sản xuất lớn đủ sức cạnh tranh trên thương trường, đem lại lợi ích cho thành viên.

Điều dễ nhận thấy nhất chính là đóng góp vào GDP của khu vực KTTT, HTX giảm dần qua các năm. Cụ thể là từ 4,03% năm 2013 xuống còn 3,62% năm 2021. Số lượng thành viên cũng giảm tương ứng từ 8 triệu thành viên xuống còn 5 triệu thành viên. Thu nhập của người lao động trong HTX tuy đã tăng nhưng chỉ bằng 50% so với doanh nghiệp.

Những tồn tại trên là do chính sách quản lý KTTT, HTX còn dàn trải, cồng kềnh. Các quy định còn chồng chéo lạc hậu, gây mâu thuẫn, cản trở sự phát triển của HTX. Sau khi Luật HTX năm 2012 ban hành, đã có nhiều văn bản quy phạm pháp luật quan trọng được sửa đổi, bổ sung như: Bộ luật Dân sự năm 2015, Luật Đất đai năm 2013, Luật Chuyển giao công nghệ, Luật Doanh nghiệp, Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa,... “Điều này gây khó khăn cho HTX trong việc áp dụng trong thực tiễn”, Thứ trưởng Bộ KHĐT cho biết .

Nhiều quy định trong Luật HTX năm 2012 đã hạn chế sự gia nhập, hoạt động và mở rộng thị trường của HTX như: Chưa có các quy định “mở” cho nhiều đối tượng có thể tham gia HTX, như các đối tượng dưới 18 tuổi, người khuyết tật, người Việt Nam định cư ở nước ngoài; chưa có quy định về các thành viên liên kết; quy định về hồ sơ đăng ký phải có Phương án sản xuất kinh doanh, danh sách đầy đủ các thành viên gây phiền hà, mất thêm chi phí, thời gian cho HTX …

Bên cạnh đó, Luật HTX năm 2012 chưa quy định thống nhất các tổ chức kinh tế hợp tác như tổ hợp tác (THT) và các tổ chức đại diện HTX trong một Luật chung. “Nhiều THT hoạt động kinh tế, đông thành viên, được hưởng chính sách hỗ trợ của Nhà nước như các HTX nhưng không phải đăng ký thành lập, không thuộc phạm vi điều chỉnh của Luật HTX mà theo Bộ luật Dân sự gây khó khăn trong quản lý nhà nước và thiếu định hướng phát triển”, ông Phùng Quốc Chí, Cục trưởng Cục Phát triển HTX - Bộ Kế hoạch và Đầu tư, cho biết.

Hiện, đối tượng Liên đoàn HTX tồn tại phổ biến trên thế giới nhưng chưa được quy định trong Luật HTX nên chưa phù hợp với xu hướng phát triển của phong trào HTX trên thế giới. Vị trí, vai trò của Liên minh HTX chưa rõ ràng.

Đặc biệt, cuộc cách mạng công nghiệp lần tư phát triển nhanh nhưng các quy định của Nhà nước chưa cho thấy việc đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin vào quản lý phát triển HTX. Các quy định giải thể phức tạp, chưa hướng dẫn cụ thể…

Trên thế giới, quy định về kiểm toán HTX có từ lâu đời, thậm chí xuất hiện trước cả kiểm toán doanh nghiệp, phổ biến trong luật ở các nước. Kiểm toán là công cụ rất quan trọng để bảo đảm tính minh bạch, nâng cao hiệu quả quản lý, điều hành, tăng cường khả năng huy động vốn cho các HTX, giúp cho việc hỗ trợ và quản lý của Nhà nước hiệu quả. Tuy nhiên, trong Luật HTX năm, 2012 lại chưa có quy định về kiểm toán, chưa tạo sự minh bạch trong phát triển HTX.

Một điểm bất cập nữa đó là chính sách hỗ trợ của Nhà nước cho khu vực KTTT chưa hiệu quả vì thực hiện phân tán, thiếu nguồn lực, chưa phù hợp, chưa đáp ứng được nhu cầu của HTX. Do đó, chính sách hỗ trợ chưa tập trung nâng cao những nội dung thuộc về bản chất HTX (như phát triển thành viên, tài sản không chia, dịch vụ nội bộ cho thành viên,…).

Tạo khung khổ pháp lý, nguồn lực cho HTX 

Để sửa đổi, hoàn thiện Luật HTX năm 2012 một cách hiệu quả, Thứ trưởng Bộ KHĐT Trần Duy Đông, định hướng cần quan tâm mở rộng thành viên tham gia HTX như công dân dưới 18 tuổi, người khuyết tật, người không định cư ở Việt Nam, doanh nghiệp, tổ hợp tác, cán bộ công chức, viên chức... Đi cùng với đó là bổ sung và khuyến khích phát triển thành viên liên kết của HTX, trong đó thành viên liên kết có hoạt động hợp tác, liên kết sản xuất kinh doanh, hỗ trợ, góp vốn, góp sức đóng góp cho HTX phát triển.

Muốn HTX phát triển bền vững, cần làm rõ nguyên tắc minh bạch thông tin HTX theo hướng bổ sung các quy định cụ thể về nội dung, cách thức, thời hạn cung cấp thông tin của khu vực HTX cho thành viên, các cơ quan chức năng; đồng thời, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc báo cáo, cung cấp thông tin nhanh chóng, chính xác, tăng cường tính minh bạch, bảo vệ lợi ích thành viên.

Còn theo ông Phùng Quốc Chí, cần chú trọng nguyên tắc giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng thành viên theo hướng nghiên cứu bổ sung quy định HTX có nguồn quỹ cho đào tạo, bồi dưỡng; xây dựng và triển khai đào tạo về HTX từ phổ thông đến đại học.

Song song đó là làm rõ nguyên tắc HTX quan tâm đến cộng đồng theo hướng quan tâm đến cả các thành viên đã hết tuổi lao động, quan tâm phát triển cộng đồng nơi HTX hoạt động.

Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam Nguyễn Ngọc Bảo đánh giá Luật HTX 2012 hiện hành đang phù hợp hơn với các HTX quy mô nhỏ chứ chưa phù hợp với với các HTX, Liên hiệp HTX có quy mô lớn. Ví dụ tại Liên Hiệp HTX SaiGon Coop đang có nhu cầu huy động vốn bằng công cụ thị trường, huy động trái phiếu nhưng trong Luật HTX chưa có quy định về vấn đề này. Chính vì vậy cần bổ sung các quy định để giúp HTX thực sự là một tổ chức kinh tế có chức năng giao dịch trên thị trường.

Hiện nay, Cộng hòa Liên bang Đức là một đất nước có những chính sách phát triển HTX hiệu quả, giúp các HTX thực sự là chỗ dựa của thành viên. Trước những thành công trong phát triển mô hình HTX, ông Weenrt Boerner, Phó Đại sứ Công hòa Liên bang Đức tại Việt Nam, cho biết việc thúc đẩy HTX phát triển là yếu tố then chốt giúp người dân và thành viên tiếp cận được các sản phẩm an toàn cũng như các dịch vụ hiệu quả, đồng thời tiếp cận được công nghệ thông tin, chính sách pháp luật.

Tuy nhiên, để cải thiện hiệu quả sản xuất của HTX thì cần chú trọng giảm tác động đến môi trường nhằm hướng đến mục tiêu bền vững. Đây cũng là yêu cầu đặt ra của tất cả các nước trên thế giới.

HTX ở Việt Nam góp phần giảm nghèo, phát triển kinh tế. Tuy nhiên 60% HTX ở Việt Nam còn ở quy mô vừa, nhỏ; điều kiện tiếp cận các nguồn lực còn khó khăn. Chính vì vậy, cần tạo nền tảng, nâng cao khả năng, trách nhiệm của HTX trên nền tảng chính sách pháp luật hoàn chính.

“Cộng hòa Liên bang Đức đã có khuôn khổ pháp lý, chính sách hỗ trợ cho HTX phát triển. Việt Nam cũng đã có Luật HTX 2012 nhưng hiện cần xem xét lại những điều gì phù hợp thì giữ lại, còn chưa phù hợp thì sửa đổi để hoàn thiện”, ông Weenrt Boerner chia sẻ.

Bên cạnh đó, cần tái cơ cấu lại HTX. Chẳng hạn như trong lĩnh vực nông nghiệp, các HTX có thể tiếp cận công nghệ chế biến, nâng cao năng lực sản xuất để thích ứng thị trường. Bên cạnh đó, cần tiếp cận và hỗ trợ ngay từ các HTX cơ sở để đưa các HTX này trở thành nòng cốt để xây dựng KTTT phát triển toàn diện.

Kinh nghiệm nghiên cứu các nước, cho thấy, HTX muốn phát triển thì chính phủ các nước khi ban hành Luật HTX luôn tạo mọi điều kiện về khuôn khổ pháp lý, nguồn lực cho HTX phát triển. Chính vì vậy, nếu sửa đổi Luật HTX một cách phù hợp dựa trên bản chất của mô hình kinh tế tập thể và phù hợp với định hướng phát triển của thị trường thì chắc chắn HTX sẽ ngày càng phát triển và thu hẹp khoảng cách với khu vực doanh nghiệp.